Bánh trôi, bánh chay Tết Hàn thực, vị của những ngày cuối xuân trên đất Bắc

Mới vài ngày trước tôi nhìn vào tờ lịch và chợt nhắn tin cho đứa bạn gái cũng xa quê như mình: “này ngày kia là Tết Hàn thực rồi, nhớ làm bánh trôi bánh chay nhé!”

Dù ở mảnh “trời Tây” bây giờ vẫn có thể tìm được các nguyên liệu na ná nên việc làm bánh trôi, bánh chay cũng không phải là khó. Thế nhưng, thứ bánh trôi, bánh chay ở trời Tây sao có thể ra được cái vị của bánh trôi, bánh chay trong cái thời tiết miền Bắc khi vừa bước chân sang tháng 3 âm lịch - lúc cái tiết trời nồm ẩm sắp đi xa và những ngày cuối xuân mát trong với nắng vàng non tơ đang len lỏi khắp từng góc phố.

Nhà tôi nằm ở ven đô, ngoại thành Hà Nội, kí ức về những mùa khi còn nhỏ vẫn luôn ẩn hiện trong tôi mỗi dịp tháng 3 về. Ngày xưa không tiện lợi như bây giờ, để chuẩn bị cho ngày Tết Hàn thực, mẹ phải mua gạo nếp ngon để dành sẵn.

Tối ngày mùng 1 tháng 3 âm đã phải vo và ngâm gạo. Rồi sang ngày mùng 2, sáng ngủ dậy đã thấy gạo được mẹ xóc ráo nước, những hạt nếp ngậm đủ nước tròn mọng nõn nà chưng đầy một rá. Gạo ngâm đã ráo nước mẹ sẽ đem đi xay.

Không phải xay cối chạy máy mà xay bằng cối đá – tôi nói vui với mẹ "cối chạy bằng cơm". Cái cối đá nặng chình chịch, mẹ đổ từng chén gạo với chút nước vào rồi dùng sức để xoay chiếc cối đá cho gạo được nghiền mịn. Dòng bột trắng từ từ chảy xuống một cái chậu hứng sẵn ở dưới. 

Xong công đoạn xay gạo “rã rời” cả tay, mẹ sẽ đổ phần bột nước này vào một chiếc túi vải, rồi treo nó lên cao để phần nước chảy xuống dưới còn phần bột gạo lắng lại trong túi. Thế là đúng sáng ngày mùng 3 mẻ bột ráo nước đã sẵn sàng.

Giờ lại là công đoạn mà cần một sức khỏe dẻo dai, vì bột sau khi vắt xong cần nhào lại một lượt cho dền và dẻo rồi mới đem nặn bánh. Lại nói về việc sao cho bột dẻo vừa đủ cứng để bánh không bị mất dáng lại vẫn phải mềm dẻo. Tỷ lệ giữa phần gạo nếp và gạo tẻ sao cho chuẩn phải đúc rút từ kinh nghiệm làm bánh nhiều lần để có được.

Mẹ bày ra mâm nào là đường viên để làm bánh trôi, nào là nhân đậu xanh để làm bánh chay, nào là nhân đậu mặn để làm bánh rợm (bánh nếp)… Tranh thủ dịp này mẹ thường làm nhiều loại bánh mà đều có vỏ là bột nếp để cả nhà ăn cho thỏa, đặc biệt là một đứa thèm của nếp như tôi. Cả nhà buổi sáng ngày mùng 3 bỗng rổn rảng lạ thường.

Tết Hàn thực giống như một dịp đoàn viên, cả nhà quây quần cùng nhau làm bánh, mỗi người một tay một chân, ai cũng có việc của người nấy. Bố tay khỏe thì nhào bột nhé, mẹ sên nhân và làm tổng chỉ huy nhé, các con thì nặn bánh nhé. Từ người lớn đến trẻ nhỏ ai cũng thấy vui và thấy mình thật có ích. Mọi công đoạn đều phải thật cẩn thận nếu không thì có khi hỏng cả mẻ bánh.

Bánh trôi bánh chay tưởng làm đơn giản nhưng thật ra không phải thế đâu nhé! Bột phải thật mịn thật mướt, mà chính cái bột nước đấy mới làm được miếng bánh ngon chứ bột khô dù có tiện lợi nhưng khi ăn miếng bánh bạn sẽ không thể nào cảm nhận được độ mịn, mướt và mát trong từng miếng bánh cả.

Phần nhân bánh cũng lại là cả một sự chọn lựa. Nhớ những ngày còn bé xíu, mẹ mua đường phên là những cục vuông được gói trong lá chuối khô, mang về phải chặt ra thành 4 viên nhỏ cho vừa từng chiếc bánh trôi. Tôi ngồi quanh chỉ trực chờ có viên đường nào mẻ để xin mẹ thả ngay vào miệng.

Cái vị đường ngọt mà không sắc, thơm thơm mùi mật mía quyện với chút gừng đúng là món quà quý của lũ trẻ. Tôi thậm chí thấy nó còn ngon hơn hẳn mấy thứ kẹo đóng gói. Vừng mẹ cũng chẳng mua loại đã rang sẵn vì mẹ bảo sợ người ta rang lâu rồi nó không được thơm nữa. Mẹ mua vừng còn sống rồi về tự rang lên.

Đấy là bánh trôi, còn bánh chay thì phần nhân phải là đậu xanh sên nhuyễn cũng chẳng cần cầu kì thêm dừa nạo, nhưng mẹ sẽ cho đường hoa mai, thứ đường nâu nâu thơm thơm mà lại chẳng bị ngọt gắt như đường tinh luyện, sau đó mẹ rắc thêm chút hương vani vào thơm lừng nức nở. Cắn viên bánh trôi nhà làm là nếm sự hài hòa giữa phần bột, phần nhân đường phên ngọt ngào và vị bùi bùi thơm thơm của chút vừng rang rắc trên mặt.

Giờ đây, chẳng khó để bất chợt lên cơn thèm chúng ta kiếm ngay được một đĩa bánh trôi hay bánh chay bán ngoài tiệm nhưng cái háo hức chờ tới dịp Tết bánh trôi bánh chay, cái thú của việc được tỉ mẩn chuẩn bị từng công đoạn, cái sự đầm ấm quây quần của cả gia đình cùng nặn bánh cùng trò chuyện sẽ là những gia vị tuyệt vời được nhào nặn vào từng viên bánh. Và chỉ khi đó ta mấy thấy đủ vị của ngọt ngào yêu thương, của gia đình trong dịp này.