Ý nghĩa và nguồn gốc của ngày Tết Đoan Ngọ

Với người Việt mỗi năm, cứ đến mồng 5 tháng 5 (âm lịch) sẽ tổ chức Tết Đoan Ngọ. Tết Đoan Ngọ còn có tên gọi khác là Tết Đoan dương. Đoan Ngọ được hiểu là bắt đầu giữa trưa (Đoan: mở đầu, Ngọ: giữa trưa) còn "dương" là mặt trời, là khí dương, Đoan dương được hiểu theo nghĩa là sự khởi đầu lúc khí dương đang thịnh. Không chỉ riêng ở Việt Nam hay Trung Quốc, ở châu Á nhiều nước cũng có Tết Đoan Ngọ.

Tết Đoan Ngọ xuất phát từ điển tích trong dân gian và có nhiều dị bản khác nhau. Theo đó, khi nông dân đang ăn mừng vì được mùa thì đột nhiên sâu bọ kéo đến, ăn mất cây trái, thực phẩm đã thu hoạch. Điều này khiến người dân đau đầu, lo lắng không biết làm cách nào để giải quyết lũ sâu bọ này. Bỗng nhiên một ông lão từ xa đi tới tự xưng là Đôi Truân và chỉ cách cho dân chúng mỗi nhà lập một đàn cúng đơn giản gồm có bánh gio, trái cây.

Người dân nghe lời làm theo và bất ngờ khi chỉ một lúc sau đó, sâu bọ bay đi. Lão ông còn dặn dò rằng, hằng năm vào ngày này sâu bọ rất hung hăng. Do đó, cứ đúng ngày này mỗi năm nhớ làm theo những gì ông đã dặn, như vậy sẽ trị được chúng. Dân chúng khi ấy vô cùng biết ơn định cảm tạ nhưng ông lão đã đi đâu mất. Để tưởng nhớ sự việc trên, người dân đã đặt tên cho ngày này là ngày 'Tết diệt sâu bọ', trong đó cũng có người gọi là 'Tết Đoan Ngọ', nguyên nhân là do giờ cúng thường vào giữa giờ Ngọ.

Theo quan niệm cổ truyền, vào ngày 5/5, người dân có thể giết sâu bọ bằng cách ăn thức ăn, hoa quả, rượu nếp. Cụ thể, cách trừ sâu bọ trong người rất đơn giản, đó là sáng sớm khi vừa thức dậy mọi người không được đặt chân xuống đất, thay vào đó sẽ lấy ngay nước để súc miệng 3 lần cho sạch sâu bọ, tiếp đó ăn một quả trứng vịt luộc. Rồi mới được bước chân ra khỏi giường, lúc này cần ăn một bát rượu nếp cho sâu bọ say, tiếp đó ăn trái cây cho sâu bọ chết.

Với người xưa, trong ngày Tết Đoan Ngọ có những phong tục rất riêng như giết sâu bọ, đeo bùa ngũ sắc, mặc áo dấu, xâu lỗ tai cho bé gái, nhuộm móng tay móng chân, đổ bệnh cho cây, khảo cây, đi sêu…. Tại nước ta cũng có ngày này, do đó người Pháp cách đây gần 2 thế kỉ đã phải thốt lên rằng đây là cái "Tết kì lạ nhất của người Việt".

Liên quan đến Tết này, Sách Đồng Khánh địa dư chí có ghi chép: "Tết Đoan Ngọ chuẩn bị đầy đủ rượu và hoa quả lễ tổ tiên từ sáng sớm. Mọi người đều uống rượu, ăn hoa quả, gọi là giết sâu bọ. Hôm ấy, người ta hái các loại thuốc cất giữ để sử dụng, hái lá ngải tùy theo năm mà bó thành hình con vật tượng trưng của năm đó…".